యతిభేదాలు - 1

యతి భేదాలు

అ) స్వరయతులు, ఆ) వ్యంజన యతులు, ఇ) ఉభయ యతులు, ఈ) ప్రాస యతి.

అ) స్వర యతులు - స్వరం అంటే అచ్చు. అచ్చులయొక్క మైత్రిని చెప్పడం వల్ల ఇవి స్వరయతులు.

1. స్వరప్రధానయతి:- పదాలమధ్య సంధి జరిగినపుడు రెండవపదం మొదటిఅచ్చుకే యతి చెల్లించాలి. 

(ఉభయయతులలో ఈ నియమం చెల్లదు).

ఉదా-

*అతులవిక్రముఁ డతఁడు వి*ద్యాధికుండు (విద్యా +*అధికుండు)

2. స్వరయతి :- i) అ-ఆ-ఐ-ఔ; ii) ఇ-ఈ-ఋ-ౠ-ఎ-ఏ; iii) ఉ-ఊ-ఒ-ఓ. ఈ మూడు వర్గాలలో ఆయా వర్గాలలోని 

అచ్చులతో పరస్పరం యతి చెల్లడం.

అప్పకవి ఉదా-

i) *అబ్జపత్రనేత్ర *ఆర్తావనచరిత్ర

    *ఆతతాయిజైత్ర *ఐంద్రమిత్ర

    *ఐందవప్రగోత్ర *ఔర్వశేయస్తోత్ర.

ii) *ఇందువంశసోమ *ఈశ్వరీనుతనామ

     *ఈడితాంగధామ *ఋషభభీమ

     *ఋక్షజాభిరామ *ఎటులైన మాభామ

     *ఎడఁ గటాక్ష ముంచి *ఏలు మనఁగ.

iii) *ఉరగరాజశాయి *ఊర్ధ్వవిష్టపదాయి

       *ఊర్జితోరుకీర్తి *ఒడలికార్తి

       * ఒడవకుండఁ బ్రోచి *ఓలి దాసునిఁ గాంచి.

౩. గూఢస్వరయతి:- అన్యోన్య, పరోక్ష మొదలైన పదాలలో గూఢంగా ఉన్న పరపదం మొదటి అకారానికి మాత్రమే యతి చెల్లడం.

ఉదా- అ|*న్యోన్యవిరుద్ధభాషణము *లాడినఁ దత్ఫల మాతఁ డందెడున్. (అన్య+*అన్య... భాషణములు+*ఆడిన) [భారత.ఉద్యోగ. ౧.౩౨]

4. లుప్తవిసర్గకస్వరయతి :- దాసః+అహం, తమః+అర్క మొదలైన చోట్ల అకారం తరువాతి విసర్గకు అకారం పరమైనపుడు విసర్గ, దాని ముందువెనుకల అకారాల స్థానంలో ఓకారం ఆదేశమై దాసోహమ్, తమోర్క అవుతుంది. ఇక్కడ ఉత్తరపాదాది అకారానికే యతి చెల్లుతుంది. 

ఉదా-

*అపరిమితానురాగసుమ*నోలసమై చిగురాకు జేతులం (*అపరిమిత.... సుమనః+*అలసమై) [మనుచ. ౩.౨౭]

తే|*జోऽసహ్యున్ శరజన్ముఁ గాంచి యల నీ*హారక్షమాభృత్కుమా (తేజః+*అసహ్యున్... నీ*హార...) [విజయ. ౧.౧౧౪]

5. ఋయతి:- ఇ,ఈ.ఎ.ఏ లతో కూడిన రేఫ(రి,రీ,రె,రే)లకు ఋకారంతో యతి చెల్ల్లుతుంది. దీనినే ‘రియతి’ అనికూడ అంటారు.

ఉదా-

*ఋత్విజుండని విచా*రించి పూజించితే... [భారత.ఆది. ౨.౧౧]

6. ఋత్వసంబంధయతి:-  ఒక హల్లుతో కూడిన ఋకారానికి (కృ, తృ, పృ మొ.) ఇ,ఈ,ఎ.ఏ,ఋ,ౠలు ఈ అచ్చులతో కూడిన య,హలకు యతి చెల్లుతుంది. (కృ- ఇ,ఈ.ఎ.ఏ,ఋ,ౠ,హి,హె,హృ,యి,యె మొ.).

అప్పకవి ఉదా-

*ఇనతనూభవుండు *పృషదశ్వసుతు నేసె

*ఋభునదీసుతుండు *కృష్ణు నేసె

*ఏమిసెప్ప నపుడు *దృఢశక్తి శల్యుండు

*హీనబలునిఁ జేసె *వృష్ణికులుని. 

7. ఋత్వసామ్యయతి:- ఋకారంతో కూడిన భిన్నహల్లులు పరస్పరం యతి చెల్లడం. 

ఉదా-

*మృతుని గావించెఁ గంసునిఁ *గృష్ణుఁ డనఁగ. [అప్పక. ౩.౩౪]

*గృహసమ్మార్జనమో జలాహరణమో *శృంగారపల్యంకికా [ఆముక్త. ౨.౯౧]

8. వృద్ధియతి:-  వృద్ధిసంధిలో ఆదేశంగా వచ్చిన అచ్చుకు యతి చెల్లడం.  ఏక+ఏక=ఏకైక... ఇందు స్వరప్రధాన యతివల్ల ఏకారానికి యతి చెల్లుతుంది. ఆదేశంగా వచ్చిన ఐకారానికి కూడ యతి చెల్లడం వృద్ధియతి.

ఉదా-

*ఇభభయవిదార సర్వలో*కైకవీర

అఖిలభువనప్రశస్త జి*తైణహస్త

ఉదధిజాశ్రితపక్ష భ*క్తౌఘరక్ష

హతపరానీక నందప్ర*జౌక యనఁగ [అప్పక. ౩.౩౮]

9. ఌకారయతి:- ఌకారానికి ‘ళి’తో యతి చెల్లుతుంది. ఌకారానికి ప్రత్యేకస్థితి లేనందున ఇది ఏదో ఒక హల్లును ఆశ్రయించి ఉంటుంది.    

ఉదా-

*కౢప్తి లేదు శౌరి గుణావ*ళికి ననంగ. [అనం.ఛంద. ౧.౮౯]

(వ్యంజన యతులు .... తరువాత...)