ఛందస్సు పాఠాలు -3

యతి ప్రాసలు

క్రింది పద్యాన్ని గమనించండి.

నిరుపమగుణజాలా *నిర్మలానందలోలా

దురితఘనసమీరా *దుష్టదైత్యప్రహారా

శరధిమదవిశోషా *చారుసద్భక్తపోషా

సరసిజదళనేత్రా *సజ్జనస్తోత్రపాత్రా.

ఈ పద్యం పేరు మాలినీవృత్తం.  దీని గణాలు న-న-మ-య-య. యతిస్థానం 9. ప్రాసనియమం ఉంది.

‘వృత్తం’ అంటే ఏమిటో తరువాత తెలుసుకుందాం.

‘గణాల’ గురించి తెలుసుకున్నాం.

‘యతిస్థానం 9’ అని ఉంది. అదేమిటో చూద్దాం... మొదటిపాదంలో మొదటి అక్షరం ‘ని’, తొమ్మిదవ అక్షరం ‘ని’. రెండవపాదంలో మొదటి అక్షరం ‘దు’, తొమ్మిదవ అక్షరం ‘దు’. నాల్గవపాదంలో మొదటి అక్షరం ‘స’, తొమ్మిదవ అక్షరం ‘స’. ఈ విధంగా ప్రతి పాదంలో మొదటి అక్షరం, తొమ్మిదవ అక్షరం ఒకేవిధంగా ఉన్నాయి. దీనిని యతిమైత్రి అంటారు. ఒక్కొక్క పద్యానికి ఒక్కొక్క స్థానం యతిగా గుర్తింపబడింది. పై పద్యంలో మూడవపాదంలో మొదటి అక్షరం ‘శ’ కాగా, తొమ్మిదవ అక్షరం ‘చా’ ఉంది. అంటే యతిస్థానంలో ఆ పాదంలోని మొదటి అక్షరమే కాక, దానితో మిత్రత్వం కలిగిన వేరే అక్షరాలు వేయవచ్చు. అవేమిటో ‘యతిమైత్రి’ అన్న శీర్షికలో వివరంగా తెలుసుకుందాం.

‘ప్రాసనియమం ఉంది’ అంటే ఏమిటో తెలుసుకుందాం... పై పద్యంలో ప్రతిపాదంలో రెండవ అక్షరంగా వరుసగా రు, రి, ర, ర అనే అక్షరాలు ఉన్నాయి. ఈ విధంగా అన్నిపాదాలలోని రెండవ అక్షరం ఒకే హల్లై ఉండడం ప్రాస అంటారు. దీని గురించి ‘ప్రాసమైత్రి’ అనే శీర్షికలో వివరంగా తెలుసుకుందాం.

యతిమైత్రి

ఛందస్సులో యతి అనేది ఒక పారిభాషికపదం. సంస్కృతంలో దీనికి విచ్ఛేదమని అర్థం. విచ్ఛేదమంటే ఏ పదానికి ఆ పదం విడిపోవడం అని తాత్పర్యం. ‘కస్తూరీతిలకే లలాటఫలకే వక్షస్థలే కౌస్తుభం’ ఇది శార్దూలవృత్తం. దీని యతిస్థానం 13. అంటే 12వ అక్షరంతో ఒక పదం పూర్తయి 13వ అక్షరంతో మరొక పదం ప్రారంభం అవుతుంది. ఇది సంస్కృత సంప్రదాయం.

కాని తెలుగులో పదవిచ్ఛేదం కాకుండా పాదంలోని మొదటి అక్షరంతో మైత్రి కలిగిన మరో అక్షరాన్ని  ఆ స్థానంలో వేయవచ్చు.

ఈ మైత్రి అచ్చులకు, హల్లులకు వేరువేరుగా ఉంటుంది. యతిమైత్రి హల్లులకే కాక, వాటితో కలిసిన అచ్చులకు కూడ వర్తిస్తుంది.

పదాలమధ్య సంధి జరిగినపుడు రెండవపదం మొదటిఅచ్చుకు యతి చెల్లించాలి. ఉదా- *అతులవిక్రముఁ డతఁడు వి*ద్యాధికుండు (విద్యా +*అధికుండు).

ఒకటికంటె ఎక్కువ హల్లులు కల సంయుక్తాక్షరం పాదం మొదటి అక్షరంగా కాని, యతిస్థానంలో కాని ఉంటే అందులో ఏదో ఒక హల్లుకు మైత్రిని పాటించవచ్చు. ఉదా-  (i) *స్మరజనకా వాసుదేవ *సజ్జనవినుతా (‘స్మ’ అనే సంయుక్తాక్షరంలోని ‘స’కు యతి). (ii) *క్రతురక్షక దీనబంధు *రాక్షసవైరీ (‘క్ర’ అనే సంయుక్తాక్షరంలో ‘ర’కు యతి). (iii) *పరిపాలింపు మని నిన్ను *ప్రార్థింతు హరీ (‘ప్రా’ లోని ‘ప’కు యతి). (iv) *రక్షించెడి దేవుడవని *ప్రార్థింతు సదా (‘ప్రా’లోని ‘ర’కు యతి).

యతిమైత్రి కలిగిన అక్షరాలు....

1) అ-ఆ-ఐ-ఔ

2) ఇ-ఈ-ఋ-ౠ-ఎ-ఏ.

3) ఉ-ఊ-ఒ-ఓ.

గమనిక - హల్లుతో పాటు దాని మీది అచ్చుకు  కూడా యతిమైత్రి పాటించాలి. ఉదా- i)క-కా-కై-కౌ; ii)కి-కీ-కృ-కౄ-కె-కే; iii)కు-కూ-కొ-కో.

4)క-ఖ-గ-ఘ

5) చ-ఛ-జ-ఝ-శ-ష-స

6) ట-ఠ-డ-ఢ

7) త-థ-ద-ధ

8) ప-ఫ-బ-భ-వ

9) అనుస్వారం(సున్న)తో కూడిన వర్గాక్షారాలు నాలుగు ఆ వర్గపు పంచమాక్షరం (అనునాసికాక్షరం)తో యతి చెల్లుతాయి.

ంక,ంఖ,ంగ,ంఘ-ఙ;

ంచ,ంఛ,ంజ,ంఝ-ఞ;

ంట,ంఠ,ండ,ంఢ-ణ;

ంత,ంథ,ంద,ంధ-న;

ంప,ంఫ,ంబ,ంభ-మ.

10) పు,ఫు,బు,భు-ము.

11) ర-ఱ-ల-ళ.

12) న-ణ.

13) అచ్చులతో య,హ లకు యతి చెల్లుతుంది. అంటే (i) అ,ఆ,ఐ,ఔ, య,యా,యై,యౌ, హ,హా,హై,హౌ; (ii) ఇ,ఈ,ఋ,ౠ,ఎ,ఏ, యి,యీ,యె,యే, హి,హీ,హృ,హె,హే; (iii) ఉ,ఊ,ఒ,ఓ, యు,యూ,యొ,యో, హు,హూ,హొ,హో.

14) ‘క్ష’ అనేది కకార, షకారాల సంయుక్తాక్షరం కనుక దానికి క,ఖ,గ,ఘలతోను, చ,ఛ,జ,ఝ,శ,ష,సలతోను యతి చెల్లుతుంది.

15) యతిమైత్రి లేని అక్షరాలు రెండింటికి ఋత్వం ఉన్నట్లయితే వాటికి యతి చెల్లుతుంది. ఉదా. కృ-తృ.

ఇవి ముఖ్యమైన యతిభేదాలు. ఇంకా ఎన్నో భేదాలున్నాయి. అవి తరువాత వివరంగా తెలిసికొనవచ్చు.  ఆసక్తి కలవారు క్రింది లింకులను చూడండి.

యతిభేదాలు - 1

యతిభేదాలు - 2

యతిభేదాలు - 3

(తరువాతి పాఠంలో ‘ప్రాసమైత్రి’ని గురించి తెలుసుకుందాం)